تاریخچه طلاسازی در ایران

آیا می دانید ایران یکی از معدود کشورهایی است که پیشینه قوی و تاریخ و تمدن غنی در هنر طلاسازی دارد؟ آیا می دانید مشهورترین و منحصربفردترین آثار باستانی و اشیاء قیمتی طلا در کشور عزیزمان ایران قرار دارند؟ شاید برایتان جالب باشد بدانید که قدمت ساخت طلا به چندین هزار سال قبل و حتی قبل از ظهور اسلام برمی گردد. هنر زرگری که با میل انسان به زیبایی و شکوه درآمیخته است، همواره در طول تاریخ و به ویژه در کشور ما جایگاه ویژه ای داشته است. در این مطلب شما را با تاریخچه این هنر اصیل و ارزشمند آشنا می کنیم.

معرفی هفت اثر زرین هنر ایرانی در موزه ملی ایران

موزه ملی ایران میزبان هفت اثر شاهکار و فاخر طلاست که ظرافت، فرهنگ و اصالت را در دل خود جای داده اند. در ادامه این هفت اثر زرین را که هنر دست هنرمندان توانمند ایرانی است، معرفی می کنیم:

دستبند زرین مرصع جوبجی

استان خوزستان تجلی گاه و مهد هنر زیبای طلاسازی و زرگری است و آثار باستانی و ارزشمندی در نقاط مختلف این استان کشف شده است. یکی از این آثار باشکوه، دستبند زرین جوبجی است که در آرامگاهی تاریخی در نزدیکی روستای جوبجی واقع در شهرستان رامهرمز این استان کشف شده است.

در این آرامگاه دو تابوت یافت شد که در آن ها دو شاهزاده خانم به همراه اشیاء زیادی دفن شده بودند. یکی از آثار کشف شده دستبند زرین و پهنی است که از سه قطعه متصل به هم تشکیل شده و به سنگ عقیق مزین شده است. ابعاد این دستبند طلا 6 در 6.9 سانتی متر است و قدمت آن به دوره عیلام نو و قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد.

حلقه قدرت ارجان

ارجان یک منطقه باستانی در 12 کیلومتری شمال شرقی شهرستان بهبهان استان خوزستان است. در این محوطه تاریخی اشیاء زیادی کشف شده که یکی از آن ها به حلقه قدرت ارجان معروف شده است. این حلقه دارای یک دسته هلالی شکل تو خالی است که در انتها به دو صفحه بیضی شکل ختم می شوند. در بخش داخلی این دو صفحه نقش دو شیر بالدار حک شده که پنجه در پنجه یکدیگر گذاشته و غرش می کنند. دلیل نامگذاری این حلقه نیز وجود دو شیر بالدار است که در آن دوران نماد قدرت و سلطنت بوده است. ظرافت و اصالت هنر طلاسازی ایران در این حلقه خودنمایی می کند و نقوش دو صفحه بصورت کاملاً قرینه حکاکی شده اند.

جام کلاردشت

در سال 1313 شمسی هنگام ساخت کاخ تابستانی پهلوی اول در منطقه کلاردشت، اشیایی قیمتی شامل سلاح و ظروف فلزی کشف شد که به گنجینه کلاردشت معروف شده است.

جام کلاردشت با ارتفاع 10 سانتی متر شامل 2 نقش برجسته شیر است که بر روی گونه های آن ها نقش خورشید حک شده است. سر شیرها بصورت جداگانه ساخته شده و سپس بر روی بدنه جام قرار داده شده است. یک ردیف نقش زنجیره ای در بالا و پایین جام مشاهده می شود و کف آن با نقوش ترنج هندسی و گل های شش پر مزین شده است. سبک طراحی و ساخت جام کلاردشت که در تاریخچه طلاسازی ایران، از آن به جام طلایی دو شیر نیز یاد می شود، به دوره های 1000 تا 6000 قبل از میلاد مسیح تعلق دارد.

جام مارلیک

این جام از گورستان مارلیک واقع در شهرستان رودبار استان گیلان کشف شده است و قدمت آن به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد برمی گردد. بلندی این جام 6.18 سانتی متر است. بر روی جام مارلیک چهار گاو بالدار اسطوره ای حکاکی شده که سر گاوها بصورت برجسته از بدنه ظرف بیرون آمده است. لبه بالایی جام با یک نوار مفتولی نازک مزین شده است. یک درخت تزیینی بر روی جام مشاهده می شود که در تاریخچه طلاسازی از آن به درخت زندگی یاد شده است و گاوها بر تنه و شاخه آن تکیه داده اند.

تکوک زرین هخامنشی

در تاریخچه طلاسازی، تکوک به جام یا ظروفی گفته می شود که به شکل حیوانات ساخته می شدند. از این ظروف در مراسم های درباری و تشریفاتی به عنوان وسیله ای تجملی استفاده می شده است. تکوک زرین هخامنشی همانگونه که از نامش پیداست، متعلق به دوره هخامنشیان است و در شهر همدان کشف شده است. در این ظرف کهن و باستانی، جام به شکل یک قیف طراحی شده و در بدنه یک شیر بالدار قرار گرفته است. دهان شیر باز است، به طوری که دندان ها و زبان آن قابل مشاهده است. شیر در حالت نشسته ساخته شده و پنجه های آن به سمت جلو قرار دارد.

این جام دارای ارتفاع 9.29 و عرض 19 سانتی متر است و با شیارهای افقی و گل و نخل و پیچک مزین شده است.

صورتک قوچ تپه حصار

تپه حصار محوطه ای تاریخی در حدود 3 کیلومتری جنوب شهر دامغان در استان سمنان است و قدمت آن به هزاره چهارم تا هزاره اول پیش از میلاد برمی گردد. یکی از آثار باستانی کشف شده از این محوطه، صورتک طلایی یک قوچ با شاخ های بلند و پیچیده است که از ورقه نازک طلا ساخته شده است.

بر روی صورتک سوراخ های ریزی وجود داردکه احتمال می رود آن را به عنوان یک شیء تزیینی بر روی لباس می دوخته اند.

پلاک زیویه

قلعه یا دژ زیویه، مکانی تاریخی واقع در 42 کیلومتری شهر سقز استان کردستان است. پلاک کشف شده از این منطقه، پلاکی زرین با دو ردیف نقش برجسته است که توسط نواری از هم جدا شده اند. در هر ردیف نقش حیواناتی اساطیری حکاکی شده که ترکیبی از انسان، پرنده و گاو هستند. در مرکز هر ردیف یک درخت زندگی مشاهده می شود که حیوانات در اطراف آن قرار گرفته اند. دور تا دور پلاک میوه ای به شکل کاج حک شده است.

تاریخچه طلاسازی در دوران قبل از اسلام

به عقیده باستان شناسان، سابقه طلاسازی در ایران به سه هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. در آن دوران جواهراتی مثل دستبند و گردنبند با مهره‌ها و حلقه هایی از طلا ساخته می‌شد و مردان و زنان از این زیورآلات استفاده می‌کردند. (راهنمای خرید طلا هدیه دادن)

در هزاره اول قبل از میلاد در آذربایجان استخوان هایی کشف شد که با جواهراتی مثل سربند، دستبند، انگشتر و خلخال تزیین شده بود.

«گیرشمن» در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» نوشته است که در دوره مادها از معادن اطراف همدان و کوه‌هایی که این قوم برای سکونت انتخاب کرده بودند، طلا، مس، نقره، سنگ مرمر و سنگ‌های گرانبها بهره‌برداری و استخراج می‌شده است.

به علاوه از «استرابون» جغرافیانویس یونانی نقل شده که مردم شهر کرمان از کوه‌ها و معادن، طلا، نقره، مس، آهن، سرب و زرنیخ بدست می‌آوردند.

طلاسازی در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان

در زمان هخامنشیان، اولین دستبند طلای ایرانی که انتهای آن به شکل سر شیر است، در یکی از مکان های باستانی استان گیلان به نام تپه مارلیک کشف شد.

نقطه اوج طلاسازی در ایران در دوره هخامنشیان بود. در این دوران ریخته‌گری و چکش کاری فلزات بخصوص طلا و استفاده از سنگ‌های قیمتی در ساخت جواهرات، رواج پیدا کرد و هنر فلزکاری به یکی از سنت‌های هنری عصر هخامنشی تبدیل شد.

از دوره هخامنشیان جواهرات و زیورآلاتی مثل بازوبند طلا، پلاک، انگشتر، دستبند، طوق، دکمه، مهره و آویز کشف شده است. به علاوه سکه طلا برای اولین بار در جهان در دوره هخامنشی ضرب شد.

در دوره اشکانیان از طلا برای ساخت گوشواره، انگشتر، النگو و گردنبند استفاده می‌شد. جواهرات مربوط به این دوره بیشتر جنبه تزیینی داشت.

درمورد دوره ساسانیان باید بگوییم که ظرافت مهرها، کیفیت سکه‌ها، نقوش روی تاج‌ها و مهارت و سبک به کار رفته در ظروف نقره بسیار شگفت انگیز است.

چینی ها که در دوران ساسانی به دربار ایران سفر می کردند، از مصنوعاتی ساخته شده از طلا، نقره، مس، آهن، مرجان، عنبر، مروارید و بلور نام برده اند. در این دوران طلا فراوان بود و ظروف طبقه مرفه از طلا و نقره ساخته می‌شد.

باوجود حمله اعراب، مردم ایران توانستند از هویت فرهنگی خود دفاع کنند و هنر صنایع دستی و نقوش ایرانی اصالت خود را حفظ کرد.

در این دوره ظروف نقره موردپسند اکثر مردم بود. اما طلا با مقداری احتیاط فقط توسط زنان استفاده می‌شد. بنابراین حرفه زرگری بیشتر در اختیار هنرمندان ادیان دیگر مثل یهودیان بود.

جام‌های به جا مانده از دوره هخامنشی، لوح‌ها و قاب‌های زرین دوره ساسانی و زیورآلات طلا و نقره مربوط به دوران سلجوقیان و صفویان، همگی نشان از قدمت و تاریخچه دیرین صنعت طلاسازی در ایران دارد.

تاریخچه طلاسازی در دوران پس از اسلام

از آغاز اسلام، هنر طلاسازی بیشتر در ساخت جواهرات برای همه اقشار جامعه به کار می رفت. دو قرن اول دوران پس از اسلام، طرح ها و نقوش به شکل کلاسیک یا شبیه ساخته های دوران ساسانی بود. اما از قرن 9 تا 12 اشکال طبیعی و هندسی هم به آن اضافه شد. در قرون 12 و 13، هنرمندان ایرانی دستبندهایی از طلا، نقره، برنز یا ورق فلز و گردنبندهایی با مهره های طلا و سنگ‌های صیقلی و نقوش هندسی می ساختند.

آویزهای دفع بلا و چشم زخم، انگشترهایی ساخته شده از طلا، نقره و برنز، گوشواره هایی به شکل هلال ماه و سنگ های قیمتی که برای فالگیری استفاده می شدند، از جمله دست سازه‌ها و مصنوعات طلاسازان و جواهرفروشان در این دوران بود.

هنر طلاسازی در دوره تیموریان، صفویان و قاجار

در دوران تیموریان به طلا و جواهرسازی اهمیت زیادی داده می‌شد و پادشاه آن زمان از طرفداران سنگ های قیمتی رنگارنگ بود.

ویژگی بارز صفویان علاقه به ساخت طلا و جواهرات ظریف و مینیاتوری بود. در این دوران مردم ایران برای تزیین لباس، جام ها و ظروف، از سنگ های قیمتی و باارزش استفاده می کردند.

سرانجام در قرن بیستم تاریخچه طلاسازی و جواهرات ایران وارد عصر جدیدی شد. با افزایش سفر ایرانیان به اروپا، نه تنها نوع پوشش و مد تغییر پیدا کرد، بلکه صنعت ساخت طلا نیز تحت تأثیر قرار گرفت و طرح ها و نقوش غربی به زیورآلات و جواهرات راه پیدا کرد.

در دوران قاجار مصنوعاتی از طلا ساخته می‌شد که یک طرف آن با سنگ های قیمتی رنگارنگ تزیین شده بود و طرف دیگر آن با هنر ظریف و زیبای میناکاری نقش بسته بود. تصویر زیر آویز طلای میناکاری شده دوره قاجار است که به شکل پرنده ساخته شده و به زمرد و یاقوت و مروارید مزین شده است.

از آن زمان تاکنون تلفیق طلاسازی و هنرهای دیگر و استفاده از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی مثل عقیق، یاقوت، زمرد، لاجورد، فیروزه و الماس بر جذابیت و شکوه جواهرات ایرانی افزوده است.

سخن آخر

امروزه آموزش طلاسازی و طراحی طلا و جواهرات به یکی از هنرهای پرطرفدار تبدیل شده است. چراکه درآمد طلاسازی نسبت به سایر مشاغل مشابه بیشتر است و طراحی طلا یکی از مشاغل پردرآمد در دنیاست.

کشور ما ایران دارای ذخایر غنی فلزات و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی است و جواهرات و اشیاء قیمتی کشف شده در نقاط مختلف آن، نشان از تاریخ دیرین و اصیل صنعت طلا و جواهرسازی در ایران دارد.